Instytucja zachowku uregulowana jest w polskim Kodeksie cywilnym (art. 991 i nast.) i ma na celu ochronę praw najbliższej rodziny zmarłego. Zapewnia ona osobom wskazanym w ustawie korzyść ze spadku pomimo odmiennej woli zmarłego.
Osoby uprawnione do otrzymania zachowku to: zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Do kręgu osób uprawnionych do zachowku należą również przysposobieni i ich zstępni, a także przysposabiający. W każdym jednak przypadku należy dokonać oceny, która z tych osób byłaby powołana do spadku z ustawy (P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2012, s. 107 i n.). Wysokość przysługującego zachowku uprawnionemu przedstawia się następująco:
1) dwie trzecie wartości udziału spadkowego, jaki przysługiwałby osobie uprawnionej, jeżeli jest ona trwale niezdolna do pracy albo jest osobą małoletnią,
2) połowa wartości udziału spadkowego, w przypadku pozostałych osób.
Zazwyczaj zachowek przysługuje osobom, które w testamencie zostały pozbawione jakiegokolwiek udziału w spadku. Jednak dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, gdy nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (wyr. SN z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, Lex nr 112873). Sytuacja taka ma miejsce, jeżeli masa spadkowa została znacząco uszczuplona przez darowizny spadkodawcy na rzecz osób trzecich.
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia (umowa zrzeczenia się dziedziczenia rozciąga się na dalszych zstępnych, czyli dzieci, wnuki itd. osoby, która się zrzekła dziedziczenia) albo zostali wydziedziczeni. Ustalony w ten sposób udział spadkowy w następnej kolejności trzeba pomnożyć przez jedną drugą lub dwie trzecie i otrzymany w ten sposób ułamek określa wysokość zachowku.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, ich wartość stanowi podstawę do obliczenia zachowku. Pomimo iż są one długami spadkowymi to nie odejmuje się ich od wartości aktywów spadku (przykładowo własność ruchomości/nieruchomości, użytkowanie wieczyste, środki na rachunkach bankowych nieobjęte dyspozycją na wypadek śmierci, itp.). Natomiast dolicza się do spadku, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Doliczenie zapisów windykacyjnych i darowizn ma wpływ nie tylko na wysokość zachowku, ale powoduje możliwość skorzystania z omawianej instytucji w sytuacji, gdy brak jest aktywów spadku.
Zwiększenie wysokości zachowku występuje, gdy spadkodawca dokonał darowizn na rzecz spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachowku. W tej sytuacji zwiększają one wartość spadku, co przekłada się na wysokość zachowku. Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania (wyr. SA w Białymstoku z dnia 1 czerwca 2004 r., I ACa 285/04, OSAB 2004, z. 3, poz. 3; wyr. SA w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r., I ACr 308/96, OSA 1997, z. 11-12, poz. 68). Z kolei, w przypadku osób, które zostały obdarowane, a nie są spadkobiercami bądź uprawnionymi do zachowku to taka darowizna nie jest doliczana do spadku, jeżeli została dokonana więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy. Na wysokość zachowku nie mają wpływu drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danym środowisku.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń osób uprawnionych do zachowku ciąży na spadkobiercach (lub wykonawcy testamentu.). Do momentu działu spadku spadkobiercy odpowiadają za wypłacenie zachowku solidarnie – po dziale, proporcjonalnie do udziału. Spadkobierca powinien wypłacić zachowek na żądanie uprawnionego – jeśli odmówi, ten ma prawo domagać się zapłaty przed sądem cywilnym.
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Jeżeli nie otrzymaliście Państwo należnego Wam spadku, zostaliście wydziedziczeni to zapraszam do skorzystania z porady prawnej w tym zakresie świadczonej przez moją kancelarię. Kancelaria Adwokacka Szymon Prawucki Adwokat specjalizuje się w prowadzeniu spraw z zakresu prawa spadkowego, w tym także dochodzenia należnego spadkobiercom zachowku.